“Đấu tranh, tránh đâu” và những “điểm nghẽn” thực thi cơ chế
Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đã phát biểu: “Tôi xin nhấn mạnh vai trò vô cùng quan trọng của nhân dân, phải “động viên quần chúng, phải thực hành dân chủ, phải làm cho quần chúng hiểu rõ, làm cho quần chúng hăng hái tham gia mới chắc chắn thành công”, như lời căn dặn của Bác Hồ kính yêu” (1).
Vai trò của người dân trong đấu tranh phòng, chống tham nhũng (PCTN) được Đảng, Nhà nước và cả xã hội coi trọng. Nhưng “đấu tranh, tránh đâu” vẫn là “chuyện thường ngày” với những công dân phản ánh, tố cáo tham nhũng…
Trong cơ chế PCTN ở nước ta hiện nay, người dân tham gia PCTN nổi bật ở 3 nội dung: Một là, người dân trực tiếp phản ánh, tố cáo tham nhũng với cơ quan chức năng; hai là, người dân cung cấp thông tin và phối hợp với báo chí PCTN; ba là, người dân PCTN thông qua Mặt trận Tổ quốc (MTTQ) và các tổ chức chính trị-xã hội mà họ là thành viên.
Điều 5, Luật PCTN năm 2018 quy định quyền và nghĩa vụ của công dân trong PCTN: “1. Công dân có quyền phát hiện, phản ánh, tố cáo, tố giác, báo tin về hành vi tham nhũng và được bảo vệ, khen thưởng theo quy định của pháp luật; có quyền kiến nghị với cơ quan nhà nước hoàn thiện pháp luật về PCTN và giám sát việc thực hiện pháp luật về PCTN. 2. Công dân có nghĩa vụ hợp tác, giúp đỡ cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền trong PCTN”.
Câu chuyện của cụ Lê Đạo, nguyên Ủy viên Ban Thường vụ Tỉnh ủy Lâm Đồng, nguyên Bí thư Huyện ủy Đức Trọng chống tham nhũng “từ lúc tóc còn xanh cho đến khi tóc bạc” là một ví dụ về những rủi ro mà người PCTN phải thường xuyên đối mặt. Cụ Đạo cùng hai cán bộ hưu trí phát hiện, đấu tranh với cán bộ huyện Đức Trọng tham nhũng, cố ý làm trái; qua đó đã thu lại lô đất 6.000m2 và 30 tỷ đồng cho công quỹ. Khi được tuyên dương, cụ bày tỏ: “Tôi đấu tranh 10 năm, từ lúc tóc còn xanh, nay tóc đã bạc trắng nhưng chẳng xử lý được quan tham nào. Tôi nghiệm ra, đây là cuộc đấu tranh không cân sức. Khi bước vào cuộc đấu tranh, họ đe dọa, trả thù cả đời con cháu, đến nỗi một cán bộ cấp cao cùng tôi đấu tranh được nửa đường phải rút lui”.
Hai ông lão Nguyễn Công Uẩn (xã Ngũ Thái, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh) và Nguyễn Tiến Lãng (xã Gia Đông, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh) được Bộ Lao động-Thương binh và Xã hội khen thưởng sau khi đấu tranh vạch rõ vụ làm giả hàng trăm hồ sơ thương binh, chống thất thoát cho ngân sách nhà nước hàng trăm tỷ đồng. Nhưng chính hai ông từng bị cấp ủy, chính quyền và người dân địa phương xem như tội đồ. Vượt qua nỗi sợ hãi bị trả thù, chấp nhận bị đánh đòn dằn mặt, tình cảm gia đình sứt mẻ vì những lời gièm pha, bị cộng đồng miệt thị, hắt hủi do những mưu mô mua chuộc, chia rẽ của những người có chức, có quyền, kiên trì đấu tranh trong nhiều năm, hai ông mới giành được thắng lợi.
Anh hùng hay tội đồ là khoảng cách vô cùng mỏng manh, đó là điều mà rất nhiều công dân được tuyên dương thành tích chống tham nhũng thừa nhận. Người tham nhũng là người có chức, có quyền, họ có rất nhiều công cụ, phương tiện để cản trở công cuộc đấu tranh PCTN của người dân.
Tất nhiên, những người dân chân chính có trách nhiệm với Tổ quốc, với cộng đồng thì tất cả những gian nan, nguy hiểm không làm họ chùn bước trong cuộc chiến chống tham nhũng.
Một “kênh” tham gia PCTN rất quan trọng của người dân là phối hợp, cung cấp thông tin cho báo chí. Thực tiễn ở Việt Nam những năm vừa qua cho thấy, đa số các vụ việc tham nhũng lớn là do báo chí phát hiện, đưa tin, sau đó các cơ quan điều tra mới vào cuộc. Có thể kể đến các vụ như: Vụ tiêu cực ở PMU18 (Bộ Giao thông vận tải); vụ tham nhũng đất đai ở Đồ Sơn (Hải Phòng); vụ siêu lừa Nguyễn Đức Chi cùng dự án Rusalka (Khánh Hòa); vụ tham nhũng của cựu đại biểu Quốc hội Mạc Kim Tôn; vụ “ăn chặn” tiền cứu trợ ở Hương Sơn (Hà Tĩnh); vụ đề án tin học hóa các hoạt động hành chính (Đề án 112); vụ Tượng đài Chiến thắng Điện Biên Phủ; vụ chạy hạn ngạch (quota) dệt may tại Bộ Thương mại; vụ trục lợi bảo hiểm xảy ra tại Công ty cổ phần Bảo hiểm Petrolimex (PJICO); vụ Ban quản lý dự án đại lộ Đông-Tây và Môi trường nước TP Hồ Chí Minh; vụ Vinashin; vụ Vinalines… Gần đây là vụ trọng án Trịnh Xuân Thanh được phát hiện từ một bản tin ngắn trên Báo Thanh Niên…
Cơ chế để người dân sử dụng báo chí làm phương tiện chống tham nhũng được quy định tại Điều 75, Luật PCTN: “1. Cơ quan báo chí, nhà báo có trách nhiệm đấu tranh chống tham nhũng, đưa tin về hoạt động PCTN và vụ việc tham nhũng. 2. Cơ quan báo chí, nhà báo có quyền yêu cầu cơ quan, tổ chức, đơn vị, cá nhân có thẩm quyền cung cấp thông tin liên quan đến hành vi tham nhũng. Cơ quan, tổ chức, đơn vị, cá nhân được yêu cầu có trách nhiệm cung cấp thông tin theo quy định của pháp luật về báo chí và quy định khác của pháp luật có liên quan. 3. Cơ quan báo chí, nhà báo có trách nhiệm phản ánh khách quan, trung thực và chấp hành các quy định khác của pháp luật về báo chí, quy tắc đạo đức nghề nghiệp khi đưa tin về hoạt động PCTN và vụ việc tham nhũng”.
Ngoài ra, Luật PCTN còn quy định cụ thể về việc họp báo, phát ngôn và cung cấp thông tin cho báo chí; trách nhiệm của cơ quan, đơn vị, tổ chức, đơn vị cung cấp thông tin về tổ chức và hoạt động của cơ quan, tổ chức, đơn vị đó cho cơ quan báo chí; trách nhiệm giải trình của người đứng đầu cơ quan, tổ chức, đơn vị hoặc người được phân công, người được ủy quyền hợp pháp để thực hiện trách nhiệm giải trình. Người dân có thể phối hợp với báo chí như là nguồn tin phát hiện tham nhũng; là nhân chứng cung cấp thông tin bước đầu để báo chí vào cuộc điều tra, xác minh nhưng cũng có thể phản ánh, tố cáo với báo chí về các dấu hiệu tham nhũng.
Trong cuộc chiến PCTN, người dân tìm đến báo chí, dựa vào báo chí để tạo ra sức ép dư luận buộc cơ quan chức năng phải vào cuộc. Theo Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng, trong thời gian tới đây, vai trò của người dân được mở rộng theo phương châm “dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân giám sát, dân thụ hưởng” thì sự phối hợp giữa báo chí và người dân trong PCTN sẽ được tăng cường hơn nữa. Cùng với đó, các cơ quan báo chí trong nước cũng cần khắc phục những tồn tại, hạn chế trong hoạt động nghiệp vụ.
Người dân còn có thể tham gia PCTN thông qua các tổ chức đại diện, bao gồm MTTQ các cấp, các tổ chức chính trị-xã hội. Điều 74, Luật PCTN quy định trách nhiệm của MTTQ Việt Nam và các tổ chức thành viên của Mặt trận: “1. MTTQ Việt Nam và các tổ chức thành viên của Mặt trận có trách nhiệm sau đây: a) Tuyên truyền, vận động nhân dân thực hiện pháp luật về PCTN; phản biện xã hội, kiến nghị hoàn thiện chính sách, pháp luật về PCTN; kiến nghị việc thực hiện các biện pháp phòng ngừa, phát hiện, xử lý tham nhũng; b) Động viên nhân dân tham gia tích cực vào việc phát hiện, phản ánh, tố cáo, cung cấp thông tin về hành vi tham nhũng; c) Cung cấp thông tin cho cơ quan, tổ chức, đơn vị, cá nhân có thẩm quyền trong việc phát hiện, xử lý tham nhũng; d) Giám sát việc thực hiện pháp luật về PCTN. 2. MTTQ Việt Nam và các tổ chức thành viên của Mặt trận có quyền yêu cầu cơ quan, tổ chức, đơn vị, cá nhân có thẩm quyền áp dụng các biện pháp phòng ngừa tham nhũng, xác minh vụ việc tham nhũng, xử lý người có hành vi tham nhũng, thu hồi tài sản tham nhũng, kiến nghị việc bảo vệ, khen thưởng người có công phát hiện, tố cáo hành vi tham nhũng. Cơ quan, tổ chức, đơn vị, cá nhân có thẩm quyền phải xem xét, trả lời trong thời hạn 15 ngày kể từ ngày nhận được yêu cầu, kiến nghị; đối với vụ việc phức tạp thì thời hạn trả lời có thể kéo dài nhưng không quá 30 ngày”.
Trong nhiều năm qua, hoạt động PCTN của MTTQ và các tổ chức thành viên đã đạt được một số kết quả tích cực. Với cơ sở rộng khắp của mình, MTTQ và các tổ chức thành viên đã thực hiện giám sát và qua đó phát hiện, tố cáo nhiều hành vi tham nhũng với cơ quan chức năng và cá nhân có thẩm quyền. Tuy nhiên, mong mỏi của người dân là MTTQ và các tổ chức thành viên cần hỗ trợ mạnh mẽ hơn nữa, góp phần tích cực hơn nữa trong PCTN. Hiện nay, ở một số nơi, MTTQ và các tổ chức thành viên hoạt động còn mang tính “hành chính hóa” hơn là đi sâu, đi sát lắng nghe ý kiến nhân dân, từ đó đề nghị chính quyền điều chỉnh, sửa đổi chính sách, pháp luật, dự án kinh tế-xã hội phù hợp với lợi ích chung của nhân dân và đất nước. MTTQ và các tổ chức thành viên chưa huy động được đông đảo nhân dân tham gia đấu tranh PCTN. Thậm chí, còn có hiện tượng cán bộ MTTQ và các tổ chức thành viên né tránh trách nhiệm, ngại va chạm, không bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của nhân dân. Trình độ, năng lực chuyên môn của đội ngũ cán bộ MTTQ và các tổ chức thành viên còn nhiều bất cập, việc thực hiện chức năng giám sát việc thực thi pháp luật về PCTN còn thiếu sâu sát, thiếu sáng tạo.
Vấn đề nổi cộm đặt ra trong phát huy vai trò người dân trong PCTN là hoàn thiện cơ chế bảo vệ người tố cáo tham nhũng. Ông Hoàng Thái Dương, Cục trưởng Cục PCTN (Thanh tra Chính phủ) cho rằng, vừa qua, vẫn còn có trường hợp người tố cáo chưa được bảo vệ thích đáng, bị trả thù, trù dập, các hành vi trả thù chưa được phát hiện, xử lý nghiêm. Cùng với đó, việc khen thưởng người tố cáo đúng cũng chưa được đề cao. Đây cũng là “điểm nghẽn” trong việc cổ vũ, động viên người dân tích cực tham gia PCTN.
Hiện nay, việc bảo vệ người tố cáo được quy định tại nhiều văn bản (Luật PCTN, Bộ luật Hình sự, Bộ luật Tố tụng hình sự, Luật Tố cáo…) nhưng còn thiếu đồng bộ. Trong khi Luật Trách nhiệm bồi thường Nhà nước năm 2017 và các văn bản pháp luật liên quan khác chưa quy định cụ thể về vấn đề trách nhiệm bồi thường Nhà nước; trong khi Điều 48 của Luật Tố cáo năm 2018 quy định “Được bồi thường theo quy định của pháp luật về trách nhiệm bồi thường Nhà nước trong trường hợp người tố cáo đã đề nghị người giải quyết tố cáo, cơ quan khác có thẩm quyền áp dụng biện pháp bảo vệ mà không áp dụng biện pháp bảo vệ hoặc áp dụng không kịp thời, không đúng quy định của pháp luật, gây thiệt hại về tính mạng, sức khỏe, tài sản, tinh thần cho người được bảo vệ”. Những điểm còn thiếu đồng bộ giữa các luật cũng như quy định về nhiệm vụ bảo vệ giữa các cơ quan chức năng chưa cụ thể, rõ ràng khiến pháp luật khó đi vào thực tiễn bảo vệ người tố cáo. Tình trạng để lộ lọt thông tin người tố cáo của các cơ quan chức năng cũng đang là nỗi lo lắng của người dân tham gia PCTN.
(còn nữa)
NGUYỄN HỒNG HẢI/QĐND
(1). Báo Quân đội nhân dân ngày 13-12-2021, Tr.2
