Nâng cao ý thức của người sử dụng mạng xã hội

Theo báo cáo chỉ số văn minh trên không gian mạng – Digital Civility Index (DCI) do Microsoft công bố năm 2020, Việt Nam thuộc tốp năm nước có mức độ văn minh thấp nhất. Dù đây là khảo sát chỉ được thực hiện với 25 quốc gia, vùng lãnh thổ trên thế giới và chỉ mang tính chất tham khảo, con số này cũng phần nào gióng lên hồi chuông báo động về tình trạng ứng xử phản văn hóa đang có chiều hướng ngày một gia tăng của người Việt trên mạng xã hội, nhất là người trẻ. Đắm chìm trong thế giới ảo, một bộ phận người trẻ sẵn sàng bất chấp, thách thức và bỏ qua các quy tắc đạo đức, chuẩn mực văn hóa trong cuộc sống thực để đổi lấy lượt view (xem), like (yêu thích), share (chia sẻ) trên mạng, chỉ nhằm mục đích duy nhất là tăng thu nhập và sức ảnh hưởng. Có thể thấy rõ điều này tại đám tang nghệ sĩ Chí Tài cách đây chưa lâu. Nhiều bạn bè, đồng nghiệp, người hâm mộ nam danh hài không khỏi ức chế khi bị bao vây bởi đám đông nhốn nháo với máy ảnh, điện thoại, máy quay, gậy tự sướng,… để ghi hình trực tiếp những gì diễn ra. Nhiều người vì nóng lòng tìm cho được vị trí tốt, để có được khung hình đẹp đã chen lấn xô đẩy, trèo cả lên tường, tràn vào lối đi,… khiến không gian lẽ ra cần sự tôn nghiêm, trang trọng trở nên hỗn tạp. Thậm chí, trước khi đám tang diễn ra, có người còn tạo video livestream (phát sóng trực tiếp) giả với hình ảnh cắt ghép để thu hút sự hiếu kỳ của người xem. Có tài khoản để thu hút người xem đã bất chấp cố tình đăng tải video với lời lẽ xúc phạm, thiếu văn hóa hướng đến vợ của cố danh hài, gây bức xúc cho nhiều nghệ sĩ, người hâm mộ… Đáng nói, đây không phải trường hợp cá biệt. Các năm gần đây, tại tang lễ của một số nghệ sĩ nổi tiếng trong nước, tình trạng tương tự cũng đã xảy ra. Đây là những hành xử thiếu văn hóa mà không thể lấy lý do vì hâm mộ hay vì muốn chuyển tải thông tin về nghệ sĩ đến với nhiều người để biện hộ. Những ứng xử phản cảm này không chỉ ảnh hưởng tiêu cực đến tâm lý, công việc của gia đình người thân, bạn bè người quá cố, mà còn cho thấy tình trạng một số người chỉ vì mục đích cá nhân đã sẵn sàng và ngang nhiên tìm mọi cách trục lợi một cách vô cảm trên nỗi đau của người khác. Điều đó thực sự đang đặt ra những báo động đỏ về cách suy nghĩ ích kỷ, lối sống thờ ơ đến mức tàn nhẫn của một bộ phận người trẻ. 

Tiêu biểu cho hành vi sử dụng mạng xã hội nhằm kiếm tiền bằng mọi cách là sự xuất hiện nhan nhản những kênh youtube, facebook mà chủ nhân chỉ chăm chăm đưa lên các video có nội dung vô bổ để câu like rẻ tiền, như: nấu cháo gà nguyên lông, nấu cơm bằng nước ngọt có ga, ăn bạch tuộc sống chưa qua sơ chế, tắm trong bỏng ngô,… hay những thử thách rùng rợn, nguy hiểm như leo cột điện cao thế, một ngày sống trong quan tài… Các vlogger (người tạo dựng nội dung trên nền tảng video) ra sức sử dụng đủ loại chiêu trò để sản xuất clip nhảm nhí, bất chấp những tác hại và hệ lụy đối với người xem và xã hội, miễn là thu hút được nhiều lượt yêu thích, theo dõi, bình luận, và mang lại lợi ích kinh tế cho bản thân. Đáng lo là những video dạng này có tần suất xuất hiện ngày một nhiều. Và dù bị nhận xét là lố lăng, vô bổ, thậm chí gây hại cho lớp trẻ chúng vẫn có đất sống bởi được hàng triệu người dùng thiếu trách nhiệm hậu thuẫn. Khi được hỏi về lý do theo dõi những kênh video nhảm này, nhiều người trẻ trả lời đơn giản chỉ để giải trí, xem cho vui, like theo thói quen. Nhưng họ không ý thức được rằng, những lần nhấn like dạo, share vô tội vạ như vậy vô hình trung đã cổ súy cho việc nhiều người trẻ kiếm tiền từ việc sản xuất vô số “rác” văn hóa trên môi trường mạng. Nhiều video xấu độc đã bị cơ quan chức năng xử lý, buộc phải dỡ bỏ. Nhưng rõ ràng, những hậu quả để lại thì không thể gỡ bỏ hoàn toàn. 

Sự tồn tại của video độc hại, nhảm nhí, đi ngược các chuẩn mực văn hóa cùng mọi chiêu trò để thu hút của chúng đã và đang khiến cho không ít người trẻ nhầm tưởng, không phân biệt được giá trị thật và ảo, cách thức để nổi tiếng, con đường làm giàu chân chính,… Điều này rất dễ dẫn đến lệch lạc trong nhận thức, hành động. Thế nên mới xuất hiện những chuyện tưởng chừng ngược đời nhưng lại khá phổ biến trên mạng xã hội. Chẳng hạn như tình trạng một bộ phận không nhỏ người trẻ đang sử dụng phần lớn thời gian trên mạng để cổ vũ cái gọi là “văn hóa giang hồ”, “văn hóa tả pí lù”, thay vì lan tỏa những giá trị tích cực trong cộng đồng; Những tấm gương người tốt việc tốt thì ít chú ý, trong khi các “giang hồ mạng có số má” lại được nhiều người trẻ tung hô. Thậm chí những nhân vật không ít tai tiếng như Huấn Hoa Hồng, Dũng Trọc, Giang Rồng, Khá Bảnh, Khánh Sky, Phú Lê… lại là những cái tên quen thuộc trên mạng xã hội với nhiều người trẻ. Những người này đều sở hữu các kênh youtube chứa nhiều video có nội dung kích động bạo lực, ngôn ngữ dung tục, thể hiện cuộc sống của “đại ca giang hồ” với những màn so dao đọ kiếm, ăn chơi thác loạn,… song vẫn được không ít người trẻ coi như “thần tượng”. Thậm chí, khi có người trong số họ sa vòng lao lý vì hành vi vi phạm pháp luật nghiêm trọng, vẫn có một số người trẻ lên tiếng bênh vực, hoặc chào đón như một “ngôi sao” giải trí. Sẽ nguy hại như thế nào khi cái xấu được tán dương? Ai dám bảo đảm việc tò mò tìm xem các video cổ súy cho lối sống hưởng thụ và những hành động điên rồ, vi phạm thuần phong mỹ tục lại không tác động xấu đến tâm sinh lý, nhân cách và hành động của những người trẻ tuổi mà nhận thức chưa đủ sâu sắc để gạn đục, khơi trong? Không ai có thể khẳng định, sự xuất hiện của các vụ án bạo lực học đường, sự trẻ hóa tội phạm,… lại không chịu ảnh hưởng hoặc phần nào có mầm mống từ hiện tượng “thần tượng nhầm đối tượng”. Chưa kể, nhiều ý kiến trong xã hội còn coi đó là biểu hiện của tình trạng khủng hoảng giá trị sống, mục đích sống và lý tưởng sống của một bộ phận giới trẻ, thể hiện qua việc họ hành xử trên môi trường mạng. 

Trên thực tế, mạng xã hội đã và đang tạo ra nhiều giá trị thật – ảo, chứa đựng vô số khiếm khuyết, nhất là khi nhiều quan hệ được thiết lập trên cơ sở ẩn danh. Tham gia thế giới mạng, không ít người trẻ có cảm giác được sống trong “vùng an toàn”, có thể tự do bộc lộ quan điểm, thể hiện bản thân. Nhưng trong nhiều trường hợp sự tự do không bị kiểm soát đã biến thành lỗ hổng khiến không ít người sa vào chủ nghĩa tự nhiên, nói mà không cần nghĩ, phê phán không cần suy xét hay chịu trách nhiệm,… Và từ những hành động, phát ngôn gây sốc, bừa bãi trên mạng xã hội mà không phải chịu trách nhiệm đã ra đời những “thánh chửi”, “anh hùng bàn phím” với những bình luận “trời ơi đất hỡi”, bất chấp thực tế, thậm chí đưa ra “hoang tin” bịa đặt gây hoang mang trong dư luận. Đó là chưa kể hiện tượng a dua, sẵn sàng “ném đá” tập thể những ý kiến không được đồng tình, với người không được ưa thích,… cũng ngày một gia tăng. Bằng chứng là hàng loạt nhóm, hội anti-fan (cộng đồng những người ghét, chống đối người nổi tiếng) đã được lập ra. Các nhóm, hội này thu hút từ vài nghìn đến vài triệu thành viên tham gia với nội dung chủ yếu là nói xấu, mạt sát, bịa đặt nhằm “dìm hàng” người nổi tiếng. Họ không ngại chế ảnh, cắt ghép bình luận,… rồi bóc mẽ, miệt thị, kể cả chửi bới, lăng mạ đối tượng mình không ưa bằng những lời lẽ khiếm nhã, thiếu văn hóa. Vừa qua, không ít nghệ sĩ Việt đã lao đao khi bị anti-fan (người tẩy chay hay người chống đối) thể hiện quyền lực bằng bình luận xúc phạm, vùi dập. Đám đông này còn len lỏi vào fanpage của các nhãn hàng, đối tác quảng cáo để ép buộc các đơn vị này phải gỡ bỏ hình ảnh, chấm dứt hợp tác với người mình muốn gây hấn… Nếu các hành vi xấu xí đó được dung túng thì chẳng mấy chốc, việc một số người trẻ tuổi có suy nghĩ, hành động, lối sống lệch lạc sẽ trở thành thói quen, đẩy tới những nguy hại không thể đong đếm được.

Sử dụng mạng xã hội một cách lành mạnh, có ý thức, những người trẻ sẽ biết chọn lựa và chia sẻ thông tin một cách có trách nhiệm, làm cho môi trường mạng trở thành nơi lan tỏa những giá trị sống tích cực, giúp ích cho giới trẻ và cả cộng đồng. Bàn về việc làm trong sạch môi trường mạng xuất phát từ việc nâng cao văn hóa ứng xử của giới trẻ trên mạng xã hội là vấn đề đã được đặt ra tại nhiều cuộc hội thảo, tọa đàm, trong nhiều bài nghiên cứu của các chuyên gia lĩnh vực truyền thông xã hội, văn hóa, tâm lý… Vai trò giáo dục của gia đình, nhà trường và xã hội trong khi phối kết hợp để hình thành nhân cách, định hướng hệ giá trị sống cho những người trẻ, giúp họ có “bộ lọc” văn hóa khi tham gia môi trường mạng cũng đã được đề cập nhiều. Tuy nhiên, đây là giải pháp căn cơ cần được thực hiện thường xuyên, đồng bộ, và phải qua quá trình lâu dài mới có thể nhìn thấy hiệu quả. Trước mắt, trong bối cảnh công nghệ đang phát triển như vũ bão, mạng xã hội ngày càng được giới trẻ coi như “cơm ăn, nước uống” thì muốn chấn chỉnh hành vi lệch chuẩn đạo đức đòi hỏi cả sự răn đe nghiêm minh của pháp luật. Bên cạnh việc đẩy mạnh tuyên truyền, phổ biến Luật An ninh mạng đến những người trẻ, giúp họ hiểu các điều cấm liên quan văn hóa ứng xử trên môi trường mạng (như xúc phạm danh dự, uy tín, nhân phẩm người khác, thông tin bịa đặt, sai sự thật, phá hoại thuần phong mỹ tục…); còn cần có sự vào cuộc rốt ráo, thường xuyên và liên tục của lực lượng chức năng để phát hiện trường hợp vi phạm và xử lý sai phạm. Bên cạnh đó, dù đã có một số cá nhân vi phạm bị xử phạt nhưng xem ra, mức phạt còn nhẹ và không đáng kể so với nguồn lợi kinh tế mà họ thu được, dẫn đến tình trạng “nhờn luật”. Do đó, mức độ, hình thức xử phạt cần mạnh và nghiêm khắc hơn nữa, đủ để cảnh tỉnh, có tính răn đe các đối tượng có ý định vi phạm. Theo nhiều chuyên gia, cũng cần có thêm hàng rào kỹ thuật để tự động lọc bỏ những video hay thông tin đăng tải có nội dung nhạy cảm, xấu độc, dễ ảnh hưởng xấu tới tâm lý người tiếp nhận. Đồng thời, phải tính đến biện pháp để định danh một cách triệt để người sử dụng mạng. Đây sẽ là giải pháp hữu hiệu để làm tăng tính trách nhiệm của người dùng, trong đó có người trẻ, buộc họ phải suy nghĩ kỹ trước khi bấm nút like, share, hoặc phát tán thông tin trên môi trường mạng, vì nếu không cẩn thận sẽ rất dễ vi phạm pháp luật và bị xử lý. Chỉ khi mỗi người sử dụng mạng xã hội ý thức được trách nhiệm của mình, tự điều chỉnh hành vi,… thì trên mạng xã hội mới không còn “đất” cho những nội dung vô bổ, nhảm nhí, cũng như những hành xử lệch chuẩn đạo đức, vi phạm thuần phong mỹ tục.